LABORATORIYA ISHLARI

LABORATORIYA ISHI №1.

Mavzu: Berilgan ob`yektni sanitar tavsiflash

Ishdan maqsad: amaliy faoliyatda foydalanish uchun obyektlarni sanitar jihatidan tavsiflash uslubini о‘rganish, ogohlantiruvchi va joriy sanitariya tekshiruvlarini olib borishda bu usuldan foydalanishni bilish.

Kerakli asboblar: Xaritalar, anketalar, normativ hujjatlar (SanQvaM)

Nazariy qism

Sanitar tavsiflash usuli – tashqi muhit ob`yektining sanitar holatini tashqi belgilar bilan baholash. Sanitar tavsiflashning metodik xususiyatlarini hisobga olgan holda, organizmga zararli ta’sirni aniqlash bir yoki boshqa ekologik omilni aniqlash mumkin. Ushbu vazifadan kelib chiqadigan sanitar tavsiflash о‘z xususiyatlariga ega, ya’ni tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri yoki bilvosita inson sog‘lig‘iga zarar yetkazishi mumkin bо‘lgan obyektning belgilari yoki xususiyatiga ega. Har ikkala obyekt (suv manbai, yashash joylari, va hokazo) va turli funksional maqsadlardagi obyektlarni birlashtiradigan majmualar (joylar, korxona va h.k) sanitar tavsiflashga duch kelinadi.

Sanitar tavsiflash ob`yektni sanitar tekshiruvining birinchi qismi hisoblanadi. Ob`yektni sanitar nazorati – sanitar ta’rifi bilan bir qatorda kо‘plab, ba’zida murakkab instrumental belgilashlar kiritilgan va о‘rganilayotgan ob`yektning ta’siriga tananing ta’sirini aniqlash uchun keng qamrovli tadqiqotlar. Bunday keng qamrovli gigiyenik tekshiruv asosida turli xil gigiyenik tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Vujudga biron bir ekologik omil ta’sirini ommaviy о‘rganish keng tarqalgan bо‘lib sо‘roq qilinadigan usulda keng tarqalgan bо‘lib, bu о‘rganilayotgan omilning tanaga ta’siri umumiy xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi.

Ob`yektning sanitar tavsiflash kо‘pincha о‘rganilayotgan ob`yekt bilan aloqada bо‘lgan shaxslarning shikoyatlarini hisobga olganda, subyektiv ma’lumotlar muayyan miqdordagi ob`yektning tanadagi faoliyati imkoniyatini kо‘rsatadi va qо‘shimcha instrumental va klinik tadqiqotlar о‘tkazish uchun asos bо‘lib xizmat qiladi. Tashqi muhitning barcha obyektlari va aholining yashash sharoitlari va mehnat sharoitlari sanitar tavsiflash asosida amalga oshiriladi. Bu kabi narsalarga quyidagilar kiradi: suv manbalari, tuproq, havo, oziq-ovqat, uy-joy, ish va dam olish joylari, shifoxona va maktab muassasalari.

Aholi punktlarining gigiyena ekspertizasida sanitar tavsiflash usuli qо‘llaniladi. Quyidagi funksiyalar e’tiborga olinadi: blokning rivojlanish turi, qо‘shni binolardan masofa, binolar soni, binolarning rivojlanish xususiyatlari – chodir, verandalar, balkonlar, joylashgan obyekt va korxonalar mavjudligi. binolar, shamollatish va tabiiy yorug‘lik sharoitlari, binolarni sanitariya jihatidan yaxshilash – isitish tizimi, ventilyatsiya, suv ta’minoti, oqava suvlarni tozalash tizimi. Xonani tozalash qilish sifati, hasharotlar va kemiruvchilar borligi. Sanitar tavsiflash amaliyotida kо‘pincha savollardan iborat maxsus sо‘rovnomalar va sanitar nazorati xaritalari qо‘llaniladi. Javoblarning aniqligi va bir xilligi uchun savollarga javoblar kо‘rsatiladi, ayrim savollarga javoblar berilishi uchun javoblar aniq – ha, yо‘q. Agar savol sо‘rovnoma kartasi tomonidan taqdim etiladigan ustunlar bilan tо‘ldirilmagan bо‘lsa, о‘zingizning javobingizni aniq va aniq shaklda berilishi kerak, bu esa noaniq talqin qilishga imkon bermaydi. Ob`yektlarda sanitar tavsiflash о‘tkazilishi ilovada berilgan ob`yektning tekshiruv karta sxemasi bо‘yicha amalga oshiriladi (ilova.1 jadval)

Harakat algoritmi

№	Harakat turi	Bajardi	Bajarmadi
1.	SanQvaMga muvofiq, ushbu ob`yektning gigiyena talablariga e’tibor qaratish
2.	Sо‘rov qilinayotgan ob`yekt bо‘yicha sxema tuzilgan har bir elementning bajarilishini vizual tekshirish
3.	Ob`yektni tekshirish haqidagi hisoboti quyidagi bо‘limlardan iborat: – hujjatning nomi va sanasi -obyekt manzili (rasmiy tekshiruvlar olib borilgan holda) – sxemaning har bir punkti uchun hujjatning bir qismini belgilash gigiyena talablariga mos kelmasligi aniqlandi- ushbu qoidalarni bajarish uchun belgilangan kamchiliklarni va muddatlarni bartaraf etish bо‘yicha tavsiyalar – imzolar (shifokor va uning huzurida tekshiruv о‘tkazilgan shaxs)
4.	Ob`yektga xulosa berish

Nazorat savollari

1.Gigiyena haqida tushuncha, uning maqsadi va vazifalari

2.Sanitariya meyorlari, qoidalari va reglamentlar haqida tushuncha,

3.Ob`yektni qanday maqsadda sanitar tekshirishidan о‘tkaziladi

4.Ob`yektning sanitar tavsifi sxemasi nima asosida tuziladi

5.Sanitar tavsiflashdan tashqari, ob`yektni tekshirishda yana nimani nazarda tutish kerak

6.Ob`yektni sanitar tekshirishdan о‘tkazish necha qismdan tashkil topgan

Asosiy adabiyotlar

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

2.Ponomareva L.A., Kazakov E.K., Abduqodirova L.K., Tuhtarov B.E., Dravskix I.K., Sharipova S.A., Sadullayeva X.A. Umumiy gigiyena bilan ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun о‘quv qо‘llanma. – T., 2011.- 199b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.

LABORATORIYA ISHI № 2.

Mavzu: О‘quv auditoriyasi misolida havo almashinish karraligini hisolash.

Ishdan maqsad:Xonalar shamollatilish karralagini amaldagi sanitariya qoida va meyorlariga muvofiqligini tekshirish

Kerakli asboblar: Katatermometr, santimetr lenta, meyoriy hujjatlar

NAZARIY QISM.

Havo almashinishni tо‘g‘ri tashkillashtirish – xonalar havosini ventilyatsiyasini nazorat qilishda muhim hisoblanadi. Samarali shamollatilishi xonalarning antropogen ifloslanganlik darajasini xarakterlab beradi.

Havo almashinishi bu xona ifloslangan havosini toza havo bilan almashinishidir. Havo almashinishi tabiiy va suniy bо‘lishi mumkin. Tabiiy shamollatish davriy ravishda deraza oynasini (aeratsiya), fortochka va framugalarni ochib turish hisobiga, shuningdek devor va eshik tirqishlari (infiltratsiya) orqali ham amalga oshiriladi. Sun’iy shamollatish esa mexanik ventilyatsion tizim va konditsionerlar orqali amalga oshiriladi.

Havo almashinish karraligi xona havosini ruxsat etilgan konsentratsiyagacha (REK) tozalanishi uchun soatiga necha marotaba xona havosini tо‘liq almashtirish zarurligini anglatadi.

Kasalxona xonalari havosini tozaligini ta’minlashda shamollatilishi sifati katta ahamiyatga ega. Xona havosi tozaligini ta’minlash maqsadida (SO₂miqdoriga kо‘ra) xonaga 1 soatda 1 odam uchun 37 metr kub.dan kam bо‘lmagan toza havoni kirishi kо‘zda tutiladi. Shuni hisobga olgan holda xonalarga soatiga 2 marotabadan shamollatilishi talab etiladi. 1 soatda xona havosini tо‘liq toza havo bilan almashinishi, ya’ni shamollatish karraligi xonadagi odamlar soniga bog‘liq bо‘ladi. Xonaga kerak bо‘ladigan havo almashinish karraligini hisoblash uchun:

1.Kerak bо‘ladigan havo hajmi topib olish kerak:

V₁= p x 37 m³/soat,

bu yerda– xonadagi odamlar soni

2.kerak bо‘ladigan havo almashinish karraligi

(KBHAK) = V₁ : V₂

bu yerda V₂ – xona hajmi, m³

Amaldagi havo almashinish karraligini aniqlash uchun toza havo kiradigan tuynuk maydoni (S) m² va kirayotgan havoning harakat tezligi topish kerak (V₃). Bundan 1 soatda xonaga kirayotgan amaldagi toza havoning hajmini aniqlash imkonini beradi (V₄):

V₄= S x V₃ x 3600 m³/soat

Amaldagi havo almashinish karraligini hisoblash uchun:

SHK_amalda.= V₄ : V₂

Harakat algoritmi

№	Harakat turi	bajardi	Bajarmadi
1	kerak bо‘ladigan xavo xajmi: V₁=p x 37m/soat, bu yerda p-xonadagi odamlar soni
2	kerak bо‘ladigan havo almashinish karraligi KBXAK= V₁:V₂, bu yerda V₂ xona xajmi, m;
3	shamollatish tuynugining maydoni (S), m va tuynuk orqali kiradigan havoning tezligini aniqlash (V₃) orqali, 1 soat davomida xonaga kiradigan amaldagi havo xajmini hisoblash (V₄): =S x V₃x 3600m/soat
4	amaldagi shamollatish karraligini topish: SHKamalda=V₄:V₂;
5	Natijani meyor bilan solishtirish va xulosa berish

NAZORAT SAVOLLARI

Atmosfera xavosining tarkibi, nafas olganda uning о‘zgarishi. СO₂ ning fiziologik ahamiyati.

2.Xavo tarkibining mexanik о‘zgarish sabablari va uning odam salomatligi xolatiga ta’siri.

3.Xavo tarkibidagi СO₂ ni aniklash usullari.

4.СO₂ gazi buyicha xona xavosining shamollatish karraligi odam uchun mikdori kanday xisoblab topiladi.

5.Xavo almashinish karraligi nima, xona xavosi uchun kerak bulgan xavo almashinish karraligi kanday xisoblab topiladi.

6.Shamollatish turlari, kirayotgan havo mikdorini xisoblash kanday amalga oshiriladi.

7.Xavoning bakteriologik tozaligi kо‘rsatkichlari.

8. Xavo muhitining kimyoviy tarkibi va odam organizmi uchun ahamiyati.

ADABIYOTLAR

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

2.Ponomareva L.A., Kazakov E.K., Abduqodirova L.K., Tuhtarov B.E., Dravskix I.K., Sharipova S.A., Sadullayeva X.A. Umumiy gigiyena bilan yekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun о‘quv qо‘llanma. – T., 2011.- 199b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.

LABORATORIYA ISHI № 3.

Mavzu: Xonalar havosidagi formaldegid miqdorini tekshirish.

Ishdan maqsad: ishlab chiqarish binolari ishchi muhiti, aholi turar joy binolari va jamoat binolari ichki muhit havosining formaldegid bilan ifloslanish darajasini o‘rganish va amaldagi sanitariya qoida va me’yorlariga muvofiqligini tekshirish.

Kerakli asboblar: PPM Formaldemetr uskunasi, formaldemetr kalibrovka standart uskunasi, uskunada ishlash ketma-ketligi yozilgan qo‘llanma.

NAZARIY QISM.

Formaldegid o’tkir hidli rangsiz gazdir. Kosmetika, tibbiyot, toʻqimachilik, yogʻochsozlik, mebel sanoatida fanera, DSP ishlab chiqarishda, polimer materiallar ishlab chiqarishda va organik sintezda konservant sifatida keng qoʻllaniladi. Formaldegid ta`sirida organizmda tez-tez bosh og’rishi, charchoq va befarqlik hissi to’planib qoladi. Bu formaldegid hidi bo`lib, yangi tugagan laminat pollardan, cho’zilgan shipdan va yangi sotib olingan yangi mebeldan ajralib chiqishi ehtimoli juda katta. Formaldegid shilliq qavatlarni bezovta qiladi va allergik reaktsiyalarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin, ammo u qo’zg’atadi, faqat yutilganda yoki yuqori konsentratsiyalarda uzoq vaqt ta’sir qilganda sog’liq uchun bevosita xavf tug’diradi. Albatta, o’zingizni yomon his qilishning boshqa sabablari ham bo’lishi mumkin, ammo buni tekshirish va formaldegid manbasini aniqlash uchun, havodagi formaldegidni aniqlash uchun tahlil o’tkazish yaxshiroqdir. Xonalarda (tamaki tutunidan tashqari) formaldegid manbasini aniqlash juda qiyin bo’lishi mumkin – aksariyat zamonaviy mebellar va ko’plab pardozlash materiallari fenol-formaldegid qatronlari yordamida ishlab chiqariladi. Bunday materiallar uzoq vaqt davomida formaldegidni chiqarishi mumkin, xonadagi havoni doimo zaharlaydi. Tashqi havodagi formaldegidning asosiy manbalari transport, sanoat korxonalari va atmosferadagi tabiiy fotokimyoviy jarayonlardir. Atmosfera havosida, turar-joy va jamoat binolarida formaldegid REM 0,05 mg / m3 (maksimal bir martalik) va 0,01 mg / m3 (kunlik o’rtacha) darajasida aniqlandi. Texnologik jarayonda formaldegid ajralishi mumkin bo’lgan korxonalarda ish joyining havosi uchun ruxsat etilgan maksimal kontsentratsiya kattaroq – 0,5 mg / m3 dan yuqori. Laboratoriya mutaxassislari siz bilan kelishilgan xona nuqtalarida formaldegidni tahlil qilish uchun assimilyatsiya eritmalarida namuna olishadi. Bitta namunani olish vaqti kutilgan kontsentratsiyaga bog’liq, lekin o’rtacha 30 daqiqadan oshmaydi. Formaldegidni aniqlash uchun namuna olish nuqtalarini tanlash tadqiqot maqsadiga bog’liq: agar formaldegid tahlili uning konsentratsiyasi maqbul qiymatlardan oshmasligiga ishonch hosil qilish uchun amalga oshirilsa, uning markazida joylashgan bitta nuqtani tanlash kifoya, qoida bo`yicha odamlarning nafas olish zonasida. Agar xonada formaldegid manbasini aniqlash uchun tahlil o’tkazilsa, xonaning markazida va potentsial manbalar yaqinida namuna olishni tavsiya etamiz. Keyinchalik, tanlangan namunalardagi formaldegid kontsentratsiyasining farqiga ko’ra, ba’zi hollarda formaldegid emissiyasining eng qizg’in manbai nima ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Hozirgi kunda Respublikamizda ishchi muhitida formaldegidning ruxsat etilgan miqdori (REM) SanM va Q №0294-11 “Ish joyi havosidagi zararli moddalarning ruxsat etilgan maksimal miqdori (REM)” bo‘yicha 0,5 mg/m³ ni tashkil etadi.

HARAKAT ALGORITMI

№	Harakat algoritmi	Bajardi	Bajarmadi
1	O‘lchov ishi rejalashtirilgan bino xonasida uskunani 10 daqiqa vaqtga qoldirish
2	Ma’lum daqiqadan so‘ng formaldemetr kalibrovka standarti yordamida uskunani kalibrovka qilish
3	“S”tugmasini dastlab bosib keyin “Power” tugmasi yordamida uskunani yoqish va joriy paytdagi xona harorati va namligini o‘lchash
4	Aniqlangan haroratga mos formaldegid miqdorini formaldemetr kalibrovka standartidan aniqlash va uskuna xotirasiga kiritish
5	Uskunani “Power” tugmasi yordamida o‘chirib qayta yoqish
6	Yongandan so‘ng “S” tugmasini bosish va uskuna havodan avtomatik namuna oladi
7	Besh daqiqa ichida uskuna joriy paytdagi ichki muhit xona havosida mavjud bo‘lgan formaldegid darajasini milliondan bir qism (ppm) da natijani beradi.

NAZORAT SAVOLLARI

1.Ichki muhit havosidagi formaldegidning asosiy manbalari nimalar.

2.Formaldegidning inson organizmiga ta’siri qanday ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.

Formaldegiddan o‘tkir zaharlanish belgilari qanday
Formaldegiddan surunkali zaharlanish belgilari qanday

5.Formaldegidning inson organizmiga ta’sir etish yo‘llari qanday

Farmaldegidni kamaytirishga qaratilgan texnik-texnologik chora tadbirlar qanday
Farmaldegidni kamaytirishga qaratilgan sanitar-texnik chora tadbirlar qanday
Farmaldegidni kamaytirishga qaratilgan tibbiy-profilaktik chora tadbirlar qanday

АDABIYOTLAR

SanM va Q №0294-11 “Ish joyi havosidagi zararli moddalarning ruxsat etilgan maksimal miqdori (REM)” – 2011 yil 68b-60b
Formaldehyde-Induced Corrosive Gastric Cicatrization: Case Report. R. Kochhar et al.; Hum Toxicol – 5 (6)). Pp. 381-82.

3.Formaldehyde-Related Health Complaints of Residents Living in Mobile and Conventional Homes. I.M. Ritchie et al.; Am J Public Health (March 1987; 77(3)). Pp. 323-28.

Formaldehyde in the Occupational Environment. A Possible Cause of Chemically Induced Reactive Arthritis. D. Tilsted et al.; Ugeskr Laeger (Aug 5 2019; 158(32)). Pp. 4525-27.

LABORATORIYA ISHI № 4.

Mavzu: Insolyatsion tartibni tekshirish va baxolash. Xonalarda tabiiy yoritilganlik kо‘rsatkichlarini tekshirish va baxolash

Ishdan maqsad: xonalarda insolyatsiyani gigiyenik meyorlarga mosligini belgilash. inson uchun muhim bо‘lgan asosiy xonalarda tabiiy yoritilganlik kо‘rsatkichlarini gigiyenik meyorlarga mosligini tekshirish.

Kerakli asboblar: kompas, QMQ 2.01.05 -2019 “Tabiiy va sun’iy yoritish”. lyuksmetr YU-116, santimetr lenta, Bradis jadvali

NAZARIY QISM

Insolyatsiya-xona yuzasiga quyosh nurlarining tо‘g‘ridan tо‘g‘ri tushishi. Kasalxona xonalarining oqilona insolyatsiyasi va yoritilganligi organizmning fiziologik funksiyalari va xonalarning umumiy holatiga ta’sir kо‘rsatuvchi muhim omil hisoblanadi. Xonalarga quyosh nurining tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri tushishi xonalarni sanatsiya qilishning muhim sharti hisoblanadi, chunki bakteritsid ta’sirga ega bо‘lgan ultrabinafsha nurlar faqat quyosh radiatsiyasining tо‘g‘ri nurlari tarkibidagina bordir.

Insolyatsion tartib maksimal, о‘rtacha va minimal bо‘lishi mumkin va u binolar (xonalar) ning oriyentatsiyasiga bog‘liq. Juda kо‘pchilik xonalari uchun sharqiy va janubi-sharqiy oriyentatsiya eng optimal hisoblanadi, chunki bunda xonalarda о‘rtacha va maksimal insolyatsion tartib ta’minlanadi va xonalar juda qizib ketmaydi. G‘arbiy rumblardagi oriyentatsiyada ham maksimal insolyatsion tartib kuzatiladi, ammo bizning iqlim sharoitimizda yoz kunlari g‘arbiy oriyentatsiyada kunning ikkinchi yarmida xonalarning qizib ketishi kuzatiladi, shuning uchun bunday oriyentatsiya kam muvofiq hisoblanadi. Janubiy oriyentatsiyada xonalardagi insolyatsion tartib о‘rtacha ekanligi bilan ta’riflanadi, chunki quyosh nuri tushadigan maydon kattaligi janubi-sharqiy va g‘arbiy oriyentatsiyalardagidan kamroqligi bilan farqlanadi. Shimoliy oriyentatsiyada insolyatsion tartib minimal bо‘lib, xonalarga amalda quyoshning tо‘g‘ri nurlari deyarli tushmaydi. Bunday tartib faqat о‘ziga xos sharoitlar uchun qо‘llanishi mumkin, mas., jarroxlik xonalari, chunki bu xonalarda qо‘llanadigan nikellangan jarrohlik asboblaridan quyosh nuri aks berib, xodimlarning kо‘zini qamashtirishi va chalg‘itishi mumkin.

Insolyatsion tartibni aniqlash uchun kompas yordamida xona (binoning) oriyentatsiyasini aniqlash lozim bо‘ladi, sо‘ngra quyida keltirilgan jadval bо‘yicha insolyatsion tartibning xarakteri, insolyatsiya vaqti va xonaga tushadigan quyosh nurining maydoni aniqlanadi.

Xonalar oriyentatsiyasi	Insolyatsion tartib	Insolyatsiya vaqti	Xona polining insolyatsion maydoni
JanShq, JanG‘	Maksimal	5-6 soat	80%
Jan, Shq, G‘	О‘rtacha	3-5 soat	40-50%
SH, ShShq, ShG‘	Minimal	3 soatdan kam	30%dan kam

Harakat algoritmi

№	Harakat turi	Bajardi	bajarmadi
1	Kompas bо‘yicha xonaning dunyo tomonlari bо‘yicha joylashishini aniqlash
2	Jadval yordamida insolyatsion tartib turini aniqlash
3	Insolyatsiya vaqtini va xona polining insolyatsion maydonini aniqlash.
4	Natijalarni yozib olish va bayonnoma rasmiylashtirish
5	QMQ 2.01.05-2019 meyoriy hujjat bilan taqqoslash va xulosa berish

Tabiiy yoritilganlik Quyosh nurlarini yer yuzasiga tushadigan nurlari hisobiga yuzaga keladi. Kasalxona xonalarining eng muvofiq tabiiy yoritilishi faqat bemorlar va tibbiy xodimlarning kо‘rish funksiyasini ta’minlabgina qolmay, balki u bemor va tibbiy xodim organizmiga katta psixologik ta’sir kо‘rsatadi. Xonalarning tabiiy yoritilganligi quyosh nurining ham tо‘g‘ri va ham tarqalgan nuri orqali bо‘ladi. Yoritilish jadalligi juda kо‘p omillarga bog‘liqdir: xonaning oriyentatsiyasi, kunning vaqti, ob-havo holati, xonaning maydoni (о‘lchamlari), deraza oynalarini soni, konfiguratsiyasi va kattaligi, soya soluvchi obyektlarning mavjudligi, deraza oynalarining tozaligi, xonadagi yuzalarning nur qaytarish xususiyati kabilar.

Xonalarning tabiiy yoritilish holatini baholashda quyidagi asosiy kо‘rsatkichlardan foydalaniladi: yorug‘lik koeffitsiyenti qoida bо‘yicha u DPM loyihalashtirishda juda muhim, tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti, hamda ishchi yuzalarga yorug‘likning tushish burchagi.

YOK – bu derazaning oynalangan yuzasini (maydonini), pol yuzasiga bо‘lgan nisbatidir, shu bilan birga deraza maydoni har doim “1” deb qabul qilinadi, shuning uchun YOK hisoblashni formula bо‘yicha amalga oshiriladi:

YOK = 1 : (S_pol : S_{derazaning oynalangan qismi}).

Kasalxona palatalari uchun YOK 1:5, 1:6 nisbatda bо‘lishi kerak.

TYOK – bu xona ichidagi yoritilganlikning bir vaqtning о‘zidagi tashqaridagi yoritilganlikka bо‘lgan nisbat bо‘lib, foizlarda ifodalanadi (%%).

TYOK = (Yei_chki : Yet_ashqi) x 100%.

TYOK meyori xonalarning vazifasi va u yerda bajariladigan kо‘ruv ishlarining tabiatiga bog‘liq (QMQ 2.01.05 -2019 “Tabiiy va sun’iy yoritish”). Yorug‘likning tushish burchagi (TB)- deraza orqali ishchi yuzalarga qanday burchak ostida tushishini ifodalaydi. Tabiiy yorug‘lik eng muvofiq bо‘ladi qachonki, uning qiymati 27⁰ dan kam bо‘lmasa. Yorug‘likning tushish burchagini aniqlash uchun tangens burchakdan foydalaniladi. Uni aniqlash uchun ishchi nuqtadan derazagacha bо‘lgan masofa (AV) va V nuqtadan derazaning yuqori nuqtasigacha bо‘lgan masofa (VS) topiladi. VS : AV nisbati va izlanuvchi tangens burchakdir, uning qiymati bо‘yicha Bradis jadvali yordamida burchakning qiymatini topish mumkin.

HARAKAT ALGORITMI

	Harakat turi	Bajardi	bajarmadi
1	YOK aniqlash: xonada derazaning oynalangan yuzalari maydonini va pol maydonini aniqlash.
2	Formula bо‘yicha hisoblash: YOK= 1 : S pol / S deraza oynalangan yuza maydoni
3	TYOK aniqlash: lyuksmetr asbobini ishga tayyorlash
4	Xona ichida tabiiy yoritilganlikni 3 tadan kam bо‘lmagan nuqtalarda va tashqarida zaruriy nasadkalarni qо‘yib о‘lchab olish (Yeich va Yetash)
5	Formula bо‘yicha hisoblash: TYOK = (Yeichki : Yetashqi) x 100 %
6	TB aniqlash: ish joyidan ikkita chiziq о‘tkazish – 1-si ish joyidan oynaning pastki nuqtasigacha, 2-si ish joyida oynaning yuqori nuqtasigacha.
7	Formula bо‘yicha hisoblash: TB= AV/VS=tg. Natijani Bradis jadvali yordamida aniqlash
8	Natijani yozib olish va xulosa berish.

Nazorat savollari

1.Insoyatsiya haqida tushuncha, turlari va kasalxona xoonalari uchun insolyatsion tartibning ahamiyati; insolyatsion tartibni aniqlash usuli.

2.Xonalarning tabiiy yoritilishi haqida tushuncha, uning ahamiyati va unga ta’sir Qiluvchi omillar.

3.Xonalarning tabiiy yoritilganlik holatini ta’riflovchi kо‘rsatkichlar.

4.Kasalxona xonalaridagi umumiy, mahalliy, kombinatsiyalashgan va aralashgan yoritilish tо‘g‘risida tushuncha.

5.Palata uchun tabiiy yoritilganlikni qanday ahamiyati bor?

Adabiyotlar:

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.
QMQ 2.01.05 -2019 “Tabiiy va sun’iy yoritish”.

LABORATORIYA ISHI № 5.

Mavzu: Xonalarning sun’iy yoritilganligini tekshirish va baxolash.

Ishdan maqsad: xonalarda suniy yoritilganlik kо‘rsatkichlarini gigiyenik meyorlarga mosligini aniqlash

Kerakli asboblar: lyuksmetr YU116, santimetr lenta, QMQ 2.01.05 -2019 “Tabiiy va sun’iy yoritish”

NAZARIY QISM

Suniy yoritilganlik deyarli barcha xonalar uchun zarurdir. uni ta’minlash uchun turli xildagi elektr chiroqlari (lampa) dan foydalaniladi. Bunday chiroqlarning asosiy turlari quyidagilardir: chо‘g‘lanuvchi lampalar va lyuminissentli lampalar. Aytish lozimki, davolash muassasalarida rang beruvchi yoki rangli lampalardan umumiy maqsadlar uchun foydalanish mumkin emas, chunki ular rangni qabul qilish sezgisini о‘zgartirishi mumkin va u kasallikka tashxis qо‘yishni qiyinlashtiradi va bemorlarning holatini nazorat qilishni murakkablashtiradi. Kasalxona xonalarini yoritishda eng kо‘p qо‘llanadigan lampalar LDS – kunduzgi yorug‘lik rangini yaratuvchi lampalar hisoblanadi, chunki ular yaratadigan yorug‘lik о‘zining spektral tarkibi bо‘yicha quyosh narlariga yaqin keladi. Eng muvofiq yoritish sharoitini ta’minlash uchun turli kо‘rinishdagi yoritgich asboblaridan foydalanish qabul qilingan. Yorug‘likning bir xilda va tekis tarqalishini ta’minlash uchun yorug‘liknni bir xil tarqatuvchi va qaytgan yorug‘lik beruvchi armaturalar qо‘llanadi. Nozik ishlarni bajarish, masalan jarrohlik xonalari uchun yorug‘lik nurlarini bir yо‘nalish bо‘yicha tarqatuvchi chiroqlar qо‘llanadi.

Kо‘p foydalaniladigan chiroq turlari.

Xonalarning vazifalariga va u yerda bajariladigan ishlarning tabiatiga kо‘ra xonalarning yoritilish darajasi turlicha bо‘lishi mumkin. Umumiy yoritilishda chiroqlar odatda xonaning shipiga (kam holatlarda -devorlarda) о‘rnatiladi; mahalliy yoritishda esa, nur tutamini yо‘naltiruvchi chiroqlardan foydalanib, bunda tarqaluvchi nurlarning tutami bir yо‘nalishda konsentrlanadi va ish joyiga yо‘naltiriladi. Agar xonada bir vaqtning о‘zida ham tabiiy, ham sun’iy yoritilganlikdan foydalanilganda, buni aralashgan yoritilish deb nomlanadi. Sun’iy yoritilganlik bir qancha omillarga bog‘liq bо‘ladi: xonaning kattaligi (о‘lchamlari), foydalaniladigan chiroqlarning tabiati, quvvati va soniga, ularning sozligi, osilish balandligi, tozaligi, armaturalarning turi, xonadagi yuzalarning nurni qaytarish xususiyatiga bog‘liq bо‘ladi. Xonalarning sun’iy yoritilish holatini baholashda birinchi navbatda

yuqoridagi hamma omillarni tavsiflash kerak bо‘ladi. Sun’iy yoritilishga bо‘lgan muhim talablardan biri ishchi joylarida talab etiladigan yoritilish darajasini yaratish, xona bо‘ylab bir tekis tarqalishi va kо‘zni qamashtirmaydigan darajada yorug‘ bо‘lmasligi hisoblanadi. Yoritilishning talab etiladigan darajasi bajariladigan ishlarning turiga va farqlanadigan obyektlarning (detallarning katta-kichikligi) qiymati va yorug‘lik fonining kontrasti bо‘yicha farqlanadi.

Kо‘rish orqali bajariladigan ish joylari uchun yoritilganlikning gigiyenik meyorlari QMQ 2.01.05 -2019 “Tabiiy va sun’iy yoritish” bо‘yicha belgilanadi. Yoritilish darajasini va uning xona bо‘ylab bir tekis tarqalishini baholash uchun о‘lchashlar xonada kam deganda 3-5 nuqtada amalga oshirilishi kerak (xonaning kattaligiga bog‘liq holda). О‘rtacha qiymat yoritilishning о‘rtacha darajasini, turli nuqtalardagi yoritilish farqlarining qiymati esa, yortilishning bir tekis tarqalishini ta’riflaydi. Yoritilganlikni о‘lchash uchun lyuksmetr asbobidan foydalaniladi. Yoritilganlikning gigiyenik meyorlarini ta’minlash maqsadida xona uchun talab etiladigan lampalar sonini hisoblash zaruriyati yuzaga keladi. Bunday hisoblashni bajarish uchun birinchi navbatda jadval bо‘yicha lampaning turi, osilish balandligi, xonaning kattaligi va talab etiladigan yoritilish darajasini hisobga olgan holda kerak bо‘ladigan solishtirma quvvat aniqlanadi. Topilgan solishtirma quvvatni xona maydoniga kо‘paytirish orqali talab etilgan yig‘indi quvvat topiladi. Topilgan qiymatni bitta lampaning quvvatiga bо‘lish orqali talab etigan chiroqlar soni topiladi X = (B x S) : 10 lk

Umumiy tekis yoritilganlikning solishtirma quvvati (Vt/m²) (R_p=70%, R_s=50%, R_r=10% bо‘lganda)

Osilish balandligi, m

Xonaning maydoni,

m²

Kerakli yoritilganlik darajasi (YE), lk

100

150

200

300

400

2-3

SHOD yoritgichlari (lyuminessent lampalari)

10-15

15-25

25-50

50-150

150-300

300 dan kо‘p

–

8,6

7,3

6,0

5,0

4,4

4,1

11,5

9,7

8,0

6,7

5,9

5,5

17,3

14,5

12,0

10,0

8,9

8,3

19,4

13,4

11,8

17,7

16,5

3-4

10-15

15-25

25-30

30-50

50-120

120-300

300 dan kо‘p

–

12,5

10,3

8,3

7,3

5,9

5,0

4,4

16,8

13,8

11,5

9,7

7,8

6,6

5,8

20,7

17,2

14,5

11,7

9,9

8,7

27,6

19,4

15,6

13,2

11,6

19,8

17,4

1,5-2

CHо‘g‘lanma lampalar

10-15

15-25

25-50

50-150

150-300

300 dan kо‘p

10,2

9,2

8,2

7,2

6,5

6,3

14,8

13,5

11,9

10,6

9,8

9,4

14,3

12,5

26,5

23,5

18,5

23,5

29,5

–

2-3

10-15

15-25

25-50

50-150

150-300

300 dan kо‘p

9,2

7,8

6,5

5,6

5,2

10,3

9,2

8,2

17,3

14,7

12,9

12,3

25,5

21,5

18,5

16,3

15,3

29,5

–

HARAKAT ALGORITMI

№	Harakat turi	bajardi	Bajarmadi
1	Lyuksmetrni ishga tayyorlash: zarur nasadkani tanlash va о‘rnatish, fotoelementni galvanometrga ulash
2	Xonani 3-4ta nuqtasida suniy yoritilganlikni о‘lchab olish
3	Suniy yoritilganlikni о‘rtacha kо‘rsatkichini hisoblab topish
4	Natijalarni olish va bayonnomaga kiritish
5	QMQ 2.01.05-2019 meyorlari bilan solishtirish va xulosa berish

NAZORAT SAVOLLARI

1.Xonalarning sun’iy yoritilishi qanday tashkil qilinadi. Kasalxona xonalaridagi umumiy, mahalliy, kombinatsiyalashgan va aralashgan yoritilish tо‘g‘risida tushuncha.

2.Xonalarning sun’iy yoritilishini va xona bо‘ylab bir tekis tarqalishini belgilovchi omillar.

3.CHо‘g‘lanuvchi va lyuminissent lampalarining ijobiy va salbiy tomonlari

4.Yoritish armaturalarining turlari va vazifalari

5.Umumiy, mahalliy, kombinatsiyalashgan, aralashgan yoritilish haqida tushuncha

6.Amaldagi yoritilish darajasini taxminiy qanday baholanadi?

7.Kerak bо‘ladigan yoritgichlar soni qanday hisoblanadi

Adabiyotlar:

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.

LABORATORIYA ISHI № 6.

Mavzu: Havodagi og‘ir metallar miqdorini tekshirish va baxolash

Ishdan maqsad: Turli rangli eritmalar tarkibidagi eruvchi modda konsentratsiyasini aniqlash va tahlil qilish

Kerakli asboblar: UV-Vis Spectrophotomer apparati, rangli standart eritmalar, asosiy eritma, namuna eritmalari va kyuvetalar.

UV-Vis Spectrophotomer – molekulyar absorbsion miqdor tahlilini qiluvchi uskuna sanalib, asosan rangli eritmalar miqdor analizi va tahlili qilinadi. Spektrofotometrik usullar bilan analiz qilinayotgan rangli birikmalar kо‘p hollarda keng yutilish polosalari bilan xarakterlanadi. Fotometrik analizda yutilish polosasining kengligi katta ahamiyatg ega. Polosaning kengligi qancha katta bо‘lsa, bir nechta birikma aralashmasini analiz qilish shuncha qiyin bо‘ladi. Rang hosil qiluvchi reaktivning va birikmaning yutilish polosalari keng bо‘lsa ularni bir-birini qoplash (ustma-ust tusish) ehtimoli ortadi bu esa о‘z navbatida, analizni murakkablashtiradi. Polosaning kengligi, uning yarim kengligi deb ataluvchi kattalik bilan xarakterlanadi. Kо‘pchilik hollarda oddiy molekulyar uchun yutilish polosasining yarim kengligi 80-100 nm ga teng.

Bu kattalik qancha kichik bо‘lsa shuncha yaxshi. Kо‘p maqsadli UV-Vis Spectrophotomer (1280) 190 – 1100 nm nur tо‘lqin uzunligiga ega bо‘lgan rangli eritmalar analizini qilishga moslashgan bо‘lib, quyidagi yuqori sifatli tekshiruv rejimlarida ishlaydi:

Fotometrik analiz rejimi (Photometric mode): Bir yoki bir necha (8 gacha) nur tо‘lqin uzunligi absorbsion yoki nur yutilish darajasini о‘lchaydi. Uskuna shuningdek K-faktor usulini qо‘llagan holda namunalarni baholay olish xususiyatiga ega. Bir qancha tо‘lqin uzunlikdagi о‘lchovlar uchun tо‘rt tо‘lqin uzunligiga qadar olingan ma’lumotlardan har ikki tо‘lqin nur uzunligidagi farq yoki nisbat bо‘yicha hisob-kitoblarni bajarish mumkin.

Spektral analiz rejimi (UV-Vis Spectrophotomer pectrum mode): Moddaning spektral nur tо‘lqin uzunligi skanerlash orqali aniqlanadi va miqdoriga baho beriladi. Bulardan tashqari apparatda miqdoriy analiz rejimi (Quantitation mode), kinetik analiz rejimi (Kinetics mode), vaqt bо‘yicha skanerlash analiz rejimi (Time Scan Mode), kо‘p komponentli miqdoriy analiz rejimi (Multi-component quantitation mode) va biometodli analiz rejimi (Biomethod mode) mavjud. Spektrofotometrning ishlashi tadqiq qilinayotgan namunadan о‘tgan va unga tushayotgan (yoki erituvchi, taqqoslanuvchi namunadan о‘tgan) yorug‘lik oqimlarining nisbatini о‘lchashga asoslangan. Yoritkichdan chiqayotgan yorug‘lik dastasi monoxromatorning kirish tirqishiga tushib difraksion panjara orqali spektrga ajratiladi. Chiqish tirqishi orqali chiqayotgan monoxromatik nurlar dastasi monoxromatorning namunalar qо‘yiladigan bо‘limiga tushadi va navbat bilan о‘lchanayotgan yoki nazorat erituvchidan о‘tkaziladi. Namunadan о‘tgan yorug‘liq oqimi fotoelement katodiga tushadi va natijalar ekranda qayd qilinadi.

4.Bu amaliy kо‘nikma qanday maqsadlarda ishlatilishi mumkin

Atrof muhit va inson salomatligi mutaxassisligi magistrlari ilmiy faoliyati va dissertatsiya ishlarini bajarish jarayonida, shuningdek atrof muhit omillarini о‘rganish va tahlil qilishda, sanitariya-gigiyenik va profilaktik tavsiyalar ishlab chiqishda.

5.Qadamma – qadam bajarish

Harakat algoritmi

№	Qadam	Bajarilmadi	Bajarildi
1	UV-Vis Spectrophotomer uskunasini orqa tarafidagi maxsus tugmani bosish orqali yoqamiz va 30 daqiqa davomida uni ishchi holatiga keltiramiz.
2	Namunalarni tekshirish uchun rangli standart eritmalar tayyorlash (1, 3, 5 ppm)
3	Dastlab biz standart eritma tayyorlashda ishlatgan erituvchini kyuvetaga solinib analiz jarayonida natijadan uning miqdorini ayirib tashlash maqsadida apparatda [Base Correction] qilib tekshirib olinadi
4	[Base Correction] jarayoni tamomlangandan sо‘ng [Auto Zero] tugmasi bosilib barcha erituvchini standart eritmadagi qiymatlari nolga tenglashtiriladi va λ qiymati topiladi.
5	Standart eritmalarni kyuvetaga solib λ qiymat kiritiladi va standart egri chiziq yaratiladi. Noma’lum eritmalar kyuvetaga solinib birin – ketin ular konsentratsiyasi aniqlanadi.

ADABIYOTLAR

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.

LABORATORIYA ISHI № 7.

Mavzu: Suvdagi og‘ir metallarni UV-Vis spektrometrida tekshirish va baxolash

Ishdan maqsad: Turli rangli eritmalar tarkibidagi og‘ir metallarni konsentratsiyasini aniqlash va tahlil qilish

Kerakli asboblar: UV-Vis Spectrophotomer apparati, rangli standart eritmalar, asosiy eritma, namuna eritmalari va kyuvetalar.

4.Bu amaliy kо‘nikma qanday maqsadlarda ishlatilishi mumkin

5.Qadamma – qadam bajarish

Harakat algoritmi

№	Qadam	Bajarilmadi	Bajarildi
1	UV-Vis Spectrophotomer uskunasini orqa tarafidagi maxsus tugmani bosish orqali yoqamiz va 30 daqiqa davomida uni ishchi holatiga keltiramiz.	0	20
2	Namunalarni tekshirish uchun rangli standart eritmalar tayyorlash (1, 3, 5 ppm)	0	20
3	Dastlab biz standart eritma tayyorlashda ishlatgan erituvchini kyuvetaga solinib analiz jarayonida natijadan uning miqdorini ayirib tashlash maqsadida apparatda [Base Correction] qilib tekshirib olinadi	0	20
4	[Base Correction] jarayoni tamomlangandan sо‘ng [Auto Zero] tugmasi bosilib barcha erituvchini standart eritmadagi qiymatlari nolga tenglashtiriladi va λ qiymati topiladi.	0	20
5	Standart eritmalarni kyuvetaga solib λ qiymat kiritiladi va standart egri chiziq yaratiladi. Noma’lum eritmalar kyuvetaga solinib birin – ketin ular konsentratsiyasi aniqlanadi.	0	20
		0	100

ADABIYOTLAR

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.
SanM va Q №0294-11 “Ish joyi havosidagi zararli moddalarning ruxsat etilgan maksimal miqdori (REM)” – 2011 yil 68b-60b

LABORATORIYA ISHI № 8.

Mavzu: Suvning oksidlanuvchanligini, oqsil uchligi kо‘rsatkichlarini tekshirish va baxolash

Ishdan maqsad: namuna uchun olingan suvdagi organik ifloslanganlikni aniqlash

Kerakli asboblar: namuna suv, kaliy permanganat eritmasi, shovul kislota eritmasi, suyultirilgan sulfat kislota eritmasi, kolba, probirkalar,

Suvning organik ifloslanish kо‘rsatkichlari aholining suv ta’minoti uchun foydalanish mumkinligini belgilovchi muhim kо‘rsatkich bо‘lib qoladi. Bundan tashqari, organik ifloslanish kо‘rsatkichlari suvning tasodifiy yoki ataylab ifloslantirilganligiga sabab hisoblanadi va bunday ifloslanishning sababini aniqlash va uni yо‘qotishni talab qiladi. Organik ifloslanishning tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri kо‘rsatkichini aniqlash juda murakkab, shuning uchun bu kо‘rsatkich sifatida gigiyena amaliyotida ayrim noorganik kimyoviy ifloslanish kо‘rsatkichlari bо‘yicha baholash qabul qilingan, ammo bu kо‘rsatkich suvning organik ifloslanish darajasini belgilab beradi: KBE (kislorodning biokimyoviy ehtiyoji), oksidlanuvchanlik, suvda ammoniy tuzlari, nitritlar, nitratlar, xloridlar. KBE – kislorodning biokimyoviy ehtiyoji – bu 20^o s haroratda 5 soat (KBE-5) yoki 20 kun (KBE-20) davomida 1 litr suvdagi organik moddalarning oksidlanishi uchun sarflanadigan kislorodning mg dagi miqdoridir. Suvning ifloslanish darajasi qanchalik yuqori bо‘lsa, KBE shunchalik ortiq bо‘ladi. KBE ni aniqlash uchun 20^o S haroratda namuna olingan vaqtdagi va 5 yoki 20 kundan inkubatsiyadan keyin 1 litr suvda aniqlanadigan kislorodning farqini topish orqali aniqlanadi.

Aniqlanishi kam vaqtni oladigan, ammo yuqori darajadagi ma’lumot (informativ) beruvchi usul suvning oksidlanuvchanligini aniqlash xisoblanadi. Suvning ousidlanuvchanligi – bu 1 litr suvdagi organik moddalarning oksidlanishi uchun kerak bо‘ladigan kislorod miqdoridir. Toza suvning oksidlanuvchanligi 2-3 mg dan yuqori emas, ammo suv organik moddalar bilan ifloslanganda 1 litr suv uchun bir necha о‘n mg gacha kо‘tarilishi mumkin. Suvning oksidlanuvchanligi permanganat usulida aniqlanadi. Usulning mohiyati shundan iboratki, suvda bо‘ladigan organik moddalarning oksidlanishi kislotali muhitda qaynatilganda kaliy permanganatdan ajaralib chiqadigan kislorod xisobiga boradi. Parchalangan permanganat kaliyning miqdoriga qarab suvning oksidlanuvchanligi xisoblab topiladi. Tekshirish bajarish tartibi: 200 ml li kimyoviy kolbaga 100 ml tekshiriluvchi suv solinadi, 5 ml 25% sulfat kislota qо‘shiladi va 10 ml kaliy permanganat eritmasini solib qaynab chiqqandan sо‘ng 10 daqiqa davomida qaynatiladi. Qaynatish oxirida eritma pushti rangda qolishi kerak, Agar suv rangsizlanib ketsa yoki sariq rangga о‘tsa, bu solingan kaliy permanganatning kam ekanligidan dalolatdir, chunki u ajratgan kislorod suvdagi organik moddalarni tо‘liq oksidlanishi uchun yetarli bо‘lmagan. Bunday holatda kolbaga yana 10 ml kaliy permanganat eritmasi solib yana 10 daqiqa davomida qaynatiladi. Kolbaga solingan kaliy permanganatning umumiy miqdori aniqlanadi (V₁). Kolbani plitkadan olish bilan unga 10 ml 0,01 n shovul kislotasi eritmasi solinadi. Shovul kislotasi organik birikma xisoblanadi va issiq kislotali muhitda qolgan kaliy permanagant bilan oksidlanishga uchraydi, shuning uchun kolbaga shovul kislota solinganda kolbadagi eritma rangiszlanib ketadi. Eritma rangsizlangandan keyin kolbada oksidlanishga ulgurmagan bir qism shovul kislotasi qoladi, shuning uchun issiq eritmani shu zaxotiyoq 0,01 n kaliy permanganat eritmasi bilan och pushti rang xosil bо‘lguncha titrlanadi. Titrlash uchun sarflangan kaliy permanganat miqdori V₂ bilan ifodalanadi. Kaliy permanganatning titrini aniqlash uchun shu kolbaning о‘ziga yana 10 ml shovul kislotasini solib, yana kaliy permanganat bilan och pushti ranggacha titrlanadi -V_3.

Suvning oksidlanuvchanligi quyidagi formula orqali xisoblanadi:

(V₁ + V₂) – V₃ х К х 0,08 х 1000

Х =——————————————– мг/л, бу ерда

100

(V₁-V₂) – suv namunasidagi organik modda + 10 ml shovul kislotani titrlash uchun ketgan kaliy permanganatning miqdori;

V₃ – keyingi 10 ml shovul kislotaning о‘zini titrlashga ketgan kaliy permanganatning miqdori;

K – kaliy permanganatning titriga tо‘g‘rilash koeffitsiyenti; K = 10 : V₃

0,08 – 1 ml 0,01 n kaliy permanganat xosil qiladigan kislorod miqdori;

1000 – 1 litrga aylantirish;

100 – tekshirish uchun olingan suvning miqdori.

Oqsil uchligini aniqlash. Ammoniy tuzlarini aniqlashning sifat reaksiyasi. Nessler reaktivi yordamida bajariladi (sulema va kaliy yodidining ikki asosli tuzi), agar suvda ammoniy tuzlari bо‘lsa u sariq rang xosil qiladi (ammoniy tuzlari katta miqdorda bо‘lsa – zarg‘aldoq sariq yoki qizg‘ish) va bu yodli merkuramoniyning xosil bо‘lishi demakdir – NN₂ Ng₂ IO.

Nitritlarni aniqlash.

Buni aniqlash uchun Griss reaktivi (alfanaftilamin va sulfanil kislotasining sirka kislotasidagi aralashmasi) yordamida aniќlanadi, bunda Griss reaktivi nitritlar bо‘lsa pushti rang xosil qiladi (nitritlar kо‘p bо‘lsa, qizil rang).

NAZORAT SAVOLLARI

1.Suvning organik ifloslanishga sabab bо‘luvchi manbalar, gigiyenik ahamiyati

2.Havzalardagi suvning о‘z-о‘zidan tozalanishi haqida tushuncha

3.Suvning organik ifloslanishi uning epidemiologik havflilik kо‘rsatkichi ekanligi

4.Suvning organik ifloslanish kо‘rsatkichlari. KBE haqida tushuncha

5.Suvning oksidlanuvchanligi tо‘g‘risida tushuncha

6.Toza suv va organik ifloslanishga uchragan suvning oksidlanuvchanlik kо‘rsatkichlari

7 Suvning organik ifloslanishiga ta’rif (manbalari, xarakteri

8.Oqsil parchalanishidagi anorganik mahsulotlar

LABORATORIYA ISHI № 9.

Mavzu: Ish joyida shovqin va tebranishli vaziyatni tekshirish va baxolash.

Ishdan maqsad: ishlab chiqarish korxonalari ish joylarida shovqin

va tebranish darajasini gigiyenik meyor va qoidalariga mosligini

aniqlash.

Kerakli asboblar: shumomer SHI-01, VSHV 003M, meyoriy hujjatlar

NAZARIY QISM.

Shovqin – ishlab chiqarish muhitida keng uchraydigan omillardan biri bо‘lib, kasb kasalliklari strukturasida bu omil ta’sirida kelib chiqadigan kasalliklarni muhim qismini egallaydi.

Ishlab chiqarish bilan bog‘liq shovqin – bu turli intensivlikdagi (kuchdagi) va chastotadagi tartibsiz о‘zgaruvchan tovushlarni jami bо‘lib, ishlab chiqarish sharoitida yuzaga keladi. Tovush tо‘lqini manbadan havoga tartibsiz ravishda tarqaladi, u amplituda va chastota bilan xarakterlanadi. Chastota – bu 1 sekunddagi jami tebranishlar soni. О‘lchov birligi – Gers (Gs). Tebranish amplitudasi tovush bosimini kattaligini belgilaydi. Shuning uchun tovush tо‘lqini aniq mexanik energiya hisoblanib, vatt/sm.kv da о‘lchanadi. Tebranish chastotasi tovushning balandligini belgilaydi: qanchalik tebranishlar chastotasi yuqori bо‘lsa, tovush shuncha baland bо‘ladi. Lekin inson qulog‘i 20-20 000 Gs bо‘lgan tovushlarni qabul qiladi. 20 Gs dan kichik tovush – IT, 20000 Gs dan katta tovush – UT deb ataladi. Ishlab chiqarish korxonalarida 50-5000 Gs bо‘lgan tovush chastotasini uchratish mumkin.

Shovqin yoki tovush kuchini о‘lchashda logarifmik shkala – Bel (dB)dan foydalaniladi. Boshlang‘ich son 0 Bel – tovushni qabul qilish

Shovqin yutuvchi materiallar.

(eshitish) bо‘sag‘asi deyiladi. Shovqin ortib borgan sayin, uning kuchi ham ortadi. Masalan, shivirlab gapirish – 30 dB, soat chiqillashi -20 dB, avtomobil, tramvay yо‘llarida – 80-90 dB, samolyot uchishida -130 db shovqin. Shovqin kuchi 140 dB ga borganda inson qulog‘ida noxush ta’sir uyg‘otadi. Bu diapozon og‘riq sezish bо‘sag‘asi deyiladi. Subyektiv eshitish xissiyoti tovushning logarifmiga proporsional ravishda ortadi. Yuqoridagi fizik-gigiyenik tavsiflarni kо‘rib chiqib, shovqinni turli belgilar bо‘yicha sinflarga bо‘lish mumkin.

Ishlab chiqarishda shovqinni о‘lchash uchun SanQ va M 0120-01 “Ish joylarida shovqinni RED gi sanitar meyorlari”ga muvofiq о‘tkaziladi. Shovqinni jadalligini о‘lchash uchun VSHV-003, SHI-01 kabi asboblardan foydalaniladi.О‘lchash doimiy ish joylarida о‘tkaziladi. Qabul qiluvchi qismi – mikrofon ishchining qulog‘i balandligi, ya’ni 1,5 m balandlikda va ishchi mashinalardan 0,5- 1 m uzoq masofada о‘rnatiladi. Bunda yana xonadagi barcha mavjud mashinalar xam ishchi holda bо‘lishi kerak (4/3 qismi).

О‘lchangan natijalar maxsus qayd qilish varaqasiga tо‘ldiriladi va meyor bilan solishtirilib, baxolanadi.(ilovada shovqining ish joyida meyorlari keltirilgan. 3 jadval)

Harakat algoritmi

№	Harakat turi	bajardi	Bajarmadi
1	Texnologik jarayon bilan tanishib olib, omilni о‘lchash nuqtalarini belgilab olish (ish joyida 3 tadan kam bо‘lmagan nuqta)
2	Shovqinni о‘lchashda sexdagi barcha apparatlarni 2/3 qismi yoqilgan holda bо‘lishi kerak
3	Shovqin о‘lchashda mikrofon ishchini qulog‘i balandligida ushlab turish, bunda poldan va devorlardan 1 metr balandlikda ushlash
4	Shovqinni umumiy darajasini aniqlash (dBA), sо‘ng – shovqin chastotasini (oktava) tafsini aniqlash.
5	Har bir nuqtada 3 martadan о‘lchanib, о‘rtacha kо‘rsatkichini olish
6	Bayonnoma tuzish, SanQvaM 0326-16 bilan solishtirish.

Vibratsiya (tebranish) ishlab chiqarish muhitida keng uchraydigan omillardan biri hisoblanadi, chunki kasb kasalliklari strukturasida tebranish bilan bog‘liq kasalliklar kо‘p uchraydi. Tebranish – ishlab chiqarish sharoitida tarang qattiq jismlarni bevosita odam tanasiga yoki alohida qismlariga beriluvchi tebranma harakati bо‘lib, salbiy ta’sir kо‘rsatadi. Masalan, metallarga ishlov berishda, pnevmatik asboblar (drel) bilan ishlashda, transport vositalari boshqarishda kelib chiqadi. Tebranish odam tanasiga berilishiga qarab:

– umumiy va mahalliy bо‘ladi. Umumiy tebranish tayanch a’zolariga berilib, butun tanaga tarqaladi. Mahalliy tebranish esa, qо‘l, oyoqqa beriladi.

Hosil bо‘lish joyiga qarab quyidagicha bо‘linadi: – transport tebranishi – traktor, buldozer, samosval mashinalari; transport-texnologik tebranish – yuk ortuvchi ekskavator avtomashinalari; -texnologik tebranishi – statsionar mashinalar, ish joyidagi mashinalar.

Chastota tarkibiga qarab: past (2,4,8,16 Gs), о‘rta (16, 31,5 va 63 Gs), yuqori (31,5 va 63, 250, 500 va.x.k.) tebranishlarga bо‘linadi.

Ish joylarida tebranishni о‘lchash va baholashda VSHV -003, ISHV, SHI-01 asboblari ishlatiladi. Tebranishni о‘lchashda mehnat havfsizligi uchun tuzilgan meyoriy xujjat kо‘ra, 3 ta о‘q yо‘nalishi bо‘yicha о‘lchanadi. Mahalliy tebranishni о‘lchashda qabul qiluvchi qismi (datchik) qо‘lning tebranayotgan yuzasiga mahkamlanadi. Umumiy tebranishda statsionar jihozlar yonidagi ish joylarida qabul qiluvchi maydoncha yuzasiga yoki о‘tirgichiga о‘rnatiladi. Olingan natijalar SanQ va M 0122-01 “Ish joylarida mahalliy va umumiy tebranishning sanitariya meyorlari”ga muvofiq baholanadi.

Tebranishni organizmga kuchli biologik ta’sir kо‘rsatadi. Mahalliy tebranish ta’sirida kelib chiqadigan tebranish kasalligini о‘rganishda bir necha bosqichlar farqlanadi:

1 bosqich – boshlang‘ich bosqich. Yaqqol klinik belgilar bо‘lmaydi. Davriy ravishda qо‘llarda og‘riq, barmoq uchlarida sezish xususiyatini pasayishi.

2 bosqich – sust namoyon bо‘lgan bosqich. Qо‘llarda og‘riq biroz kuchaygan, barmoqlarni sezish xususiyati barchasida tarqalgan, barmoq terisi harorati kamaygan, kо‘karish belgilari.

3 bosqich – aniq namoyon bо‘lgan bosqichi. Qо‘llardagi og‘riq kuchaygan, barmoqlar terlaydi, sovuq.

4 bosqich – belgilar tarqalgan bosqich. Kо‘p yillik mehnat stajiga ega bо‘lgan ishchilarda uchraydi. Qо‘l va oyoq tomirlarida yaqqol klinik о‘zgarishlar, yurak va miya tomirlarida spazm (torayishi) holati kо‘rinadi. Tebranish kasalligi uzoq vaqt davom etishi mumkin, ishdan sо‘ng va kechqurun og‘riqlar kuchayadi, “о‘lik barmoqlar” belgisi, mushak va suyakda atrofik о‘zgarishlar, nevrotik simptomlar kuzatilishi mumkin.

Umumiy tebranish ta’sirida esa, MNS tomonidan (bosh og‘rishi, bosh aylanishi, xotira yо‘qolishi, quloq shang‘illashi), yurak qon tomir tizimi, tayanch-harakat tizimi, kichik chanoqdagi organlari tomonidan klinik о‘zgarishlar kuzatiladi.

Harakat algoritmi

№	Harakat turi	bajardi	Bajarmadi
1	Vibrometr VSHV -003 asbobi ishga tayyorlanadi
2	Ish joylariga vibrodatchikni о‘rnatiladi va asbob о‘lchashga tayyorlanadi.
3	tebranishni о‘lchash: tumblerni “vibratsiya” xolatiga keltiriladi, о‘lchash tumblerini “pin”, ishlash tumblerini “tez” xolatiga о‘tkaziladi
4	tebranishni spektral tarkibini о‘lchash uchun “Filtr” xolatiga о‘tkaziladi
5	Olingan natijalar hisoblanadi va SanQ va M 0325-16 bо‘yicha baholanadi.

NAZORAT SAVOLLARI

1.Ishlab chiqarish shovqini haqida tushuncha, uning fizikaviy ta’rifi,

shovqinning о‘lchov birligi

2.Ishlab chiqarishdagi shovqinning ishchilar organizmiga ta’siri

3.Shovqinning ishchilar organizmiga zararli ta’sirini oldini olish choralari

5.Tebranishga gigiyenik ta’rif

6.Tebranishning ishchilar organizmiga ta’siri, oldini olish choralari

7.Shovqin va tebranishni о‘lchashda qо‘llanadigan asboblar, ularning ishlash prinsiplari

8.Shovqin va tebranish о‘lchash qoidalari

9.Shovqin-tebranishli vaziyatni tekshirish natijalarini rasmiylashtirish

10.Shovqin va tebranishning gigiyenik reglamentlari haqida tushuncha

ADABIYOTLAR

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.

LABORATORIYA ISHI № 10.

Mavzu: Ishchi muhit havosida changlanganlikni tekshirish va baxolash.

Ishdan maqsad: ishchi muhit havosida changlanganlikni amaldagi sanitariya qoida va meyorlariga muvofiqligini tekshirish

Kerakli asboblar: Elektr aspiratori, allonj, AFA yoki FPP filtrlari, elektron tarozi, qog‘oz filtri tutqichlari, meyoriy hujjatlar.

NAZARIY QISM.

Ishlab chiqarish muhitining eng kо‘p uchraydigan salbiy omillaridan biri ish joyidagi havo changlanishining turli xil tarkibdagi sanoat changlari va kо‘pincha toksik ta’sirga ega bо‘lmagan chang bilan almashinishi, lekin ishchilarning organizmiga salbiy ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Kasbga aloqador bо‘lgan kasalliklar sanoat xodimlarining kasallanishida muhim о‘rin tutadi; uning yuzaga kelish ehtimoli eng kо‘p ish joyidagi chang darajasi bilan bog‘liq. Changning tarkibi uning kelib chiqishiga, shuningdek, uning tarqalish darajasiga bog‘liq. Ish joylaridagi changning miqdori ustidan nazorat qilish, chang turini va uning tarqalishini aniqlash sanoat korxonalarining sanitariya nazorati tizimida muhim ahamiyat kasb etadi.

Havo tarkibini aniqlash gravimetrik usuli bilan amalga oshiriladi, uning mohiyati shundaki, muayyan miqdordagi havodan olingan chang miqdori havoni namuna olishdan oldin va keyin tortilgan filtrga yig‘iladi. Og‘irliklardagi farqni 1 m³ havo miqdori bilan hisoblash mumkin.

Havoning chang miqdorini aniqlash uchun quyidagilar kerak: analitik tarozi, filtr (AFA yoki FPP), allonj, elektroaspirator. Chang tarkibini о‘rganish uchun toza filtrning og‘irligini aniqlab olish, aspirator yordamida ma’lum miqdorda havo namunasini olish va changli filtrni qayta tortish kerak. Havoni tortib olishdan oldin va keyin filtrning og‘irligidagi farqni hisobga olgan holda tekshiriluvchi havodagi 1 kubometrining chang konsentratsiyasini hisoblash amalga oshiriladi. Olingan ma’lumotlar ushbu turdagi chang uchun (SanPiN 0046-95) bо‘yicha baholanadi.

Harakat algoritmi

№	Harakat algoritmi	bajardi	Bajarmadi
1	Elektron tarozida torting (AFA toza filtr, qog‘oz filtr tutqichiga о‘z vaznini yozib olish
2	Havo namuna olish tizimini yig‘ish (reometr bilan elektraspirator, allonj, rezina naycha filtr AFA)
3	Sinov nuqtasida (ishchining nafas olish zonasida) filtri bilan allonj о‘rnating
4	Reometrni suzuvchi usuli yordamida istalgan havo olish tezligini aspirator bilan sozlang
5	Aspiratorni oching va filtri orqali 60-100 litr havoni torting (havo olishning tezligini va vaqtini hisobga oling).
6	Chang filtrini torting va changni hisoblang: X = (m₂ – m₁): V x 1000 mg / m3
7	Changni о‘rganish uchun bayonnoma tuzish va SanQvaM bilan solishtirish.

NAZORAT SAVOLLARI

1.Qaysi korxonalarda changli omil eng asosiy xisoblanadi.

2.Changga oid patologiya tushunchasi, changga oid patologiyaning rivojlanish mexanizmi.

3.Spetsifik patologiya uni oldini olish choralari;

4.Changga doir nospetsifik patologiya, ularning axamiyati.

5.Changga doir patologiyalarni oldini olish tadbirlari.

6.Xavoning changlanganligini aniќlash usullari.

7.Olingan natijalar asosida changlanganlik xolatini baxolash

8.Changning dispersligini tekshirish.

ADABIYOTLAR

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.

LABORATORIYA ISHI № 11.

Mavzu: UG-2 asbobi yordamida ishchi muhit havosida kimyoviy ifloslanganlikni tekshirish va baxolash.

Ishdan maqsad: ishchi muhit havosida kimyoviy ifloslanganlikni baxolash va nazorat qilish.

Kerakli asboblar: UG-2 asbobi, indikator trubkalar, meyoriy hujjatlar.

NAZARIY QISM.

Kimyoviy omil ishlab chiqarish muhitida uchraydigan asosiy negativ omillardan biri hisoblanib, ularning turi ishlab chiqarish xarakteri va texnologiyaning turiga bog‘liq.

Ishlab chiqarish muhitida uchraydigan kimyoviy omillar (ishlab chiqarish zaharlari) kо‘p sonli omillar qatoriga kiradi, chunki zamonaviy ishlab chiqarish korxonalarida 60 mingdan ortiq turli xildagi kimyoviy moddalar qо‘llaniladi.

Ishlab chiqarish zaharlari organizmga ta’siri, ta’sir etish vaqti va xarakteriga kо‘ra о‘tkir, о‘tkir osti va surunkali zaharlanish keltirib chiqarishi mumkin yoki maxsus ta’sir etishi mumkin.

Ishlab chiqarish zaharlarining umumzaharli ta’sirini oldini olish chora tadbirlari:

– zaharli moddalarni kam zaharli moddalarga almashtirish (masalan, tipografiyada qо‘rg‘oshinli shriftni о‘rniga plastmassali shrift ishlatish mumkin)

– ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirish \masalan, qayt ishlash jarayoni, avtomatlashtirish, yopiq ishlab chiqarish jarayoni\.

– xonalarni oqilona rejalashtirish

– ishlab chiqarish jarayonini germetiklash

– xonalarni oqilona shamollatish (mahalliy, umumiy)

– gigiyenik reglamentlashtirish

– SHHV foydalanish \maxsus kiyimlar, respiratorlar va protivogazlar\

– davolovchi ovqatlanishni yо‘lga qо‘yish

– ishchilarni tibbiy kо‘rikdan о‘tkazish

Kо‘tarib yuriladigan UG-2 turkumidagi universal gazoanalizator ishlab chiqarish muhiti havosi tarkibida bо‘ladigan quyidagi zararli gazlar va moddalarni aniqlash uchun mо‘ljallangan: oltingugurt angidridi, azot oksidlari, neft uglevodorodlari, atsetilen, benzin, is gazi, toluol, vodorod sulfid, ksilol, xlor, atseton, uayt-spirt, ammiak, etil efiri.

Komplekt tarkibiga quyidagilar kiradi:

1.Silfon va 3 shtok bilan havo olish moslamasi;

2.U yoki bu gaz (bug‘) ni aniqlash uchun maxsus komplektli korobkalar (zaxira qismlari).

UG-2 turkumidagi gazoanalizatorning ishlash prinsipi, о‘zida zararli moddalarni tutuvchi tekshiriluvchi havoni, havo sо‘rish moslamasi yordamida indikator naychalari orqali о‘tkazishga asoslangan. Indikator naychada rangli ustunning hosil bо‘lishi indikator naychaga tо‘ldirilgan kukundagi reaktiv bilan tekshiriluvchi havo tarkibidagi zararli moddaning reaksiyaga kirishishi natijasida hosil bо‘ladi.

Indikator kukunidagi rangli ustunning balandligi, tekshiriluvchi havo tarkibidagi teshiriluvchi gazning konsentratsiyasiga praporsional bо‘ladi va u har bir modda uchun maxsus tayyorlangan indikator shkalalari bilan taqqoslanib topiladi. Shkala moddaning mg/m³ dagi miqdori bо‘yicha darajalangan.

Harakat algoritmi

№	Harakat	Bajardi	bajarmadi
1	Texnologik ishlab chiqarishni hisobga olib, ishchi joylarida tekshiruv о‘tkazish nuqtalarini aniqlash
2	Kimyoviy moddani aniqlash uchun kerakli indikator naychani tanlash va asbobni ishga tayyorlash
3	Mikroaspiratorga kerakli indikator naychasini biriktirish
4	Indikator naycha orqali tekshiriluvchi havo о‘tkazish (ishchi joyining belgilangan nuqtalarida)
5	Naychadagi indikator kukunining rangini uzgarish balandligini muvofiq keladigan shkala orqali о‘tkazilgan havodagi kimyoviy moddaning konsentratsiyasini aniqlash

NAZORAT SAVOLLARI

Ishlab chiqarishdagi kimyoviy omillar xaqida tushincha
Inson organizmiga ta’sir etuvchi kimyoviy omillar qaysi tasni asosida belgilanadi.Inson organizmiga xavflilik darajasiga ko`ra kimyoviy omillar tasnifini ayting
Ishlab chiqarish zonasi havosidagi kimyoviy omillarning salbiy ta’siri xaqida nima bilasiz
Kimyoviy omillarning inson organizmiga salbiy ta’sirini oldini olish chora tadbirlari
Ishchi havo mintaqasidagi zararli kimyoviy omillarni tezkor usulda aniqlash usullari
Standart shkalalar bo`yicha eritmalarni kolorimetrlash usuli nima
Reaktiv qog‘ozlar yordamida kolorimetrlash statik yoki dinamik usul

nima

UG-2 asbobi bilan ishlash tartibi
Reaktiv qog‘ozlar yordamida simob bug‘larini aniqlash uslubi xaqida

gapiring.

ADABIYOTLAR

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.

LABORATORIYA ISHI № 13.

Mavzu: Sut va gо‘sht mahsulotlarining sifatligini tekshirish

Ishdan maqsad: sutni va gо‘sht mahsulotlarining sifatini gigiyenik meyorlarga mosligini aniqlash.

Kerakli asboblar: Laktodensimetr, 0,1n NaOH, distillangan suv, fenolftalein eritmasi, rozol kislota, yod eritmasi, Nessler reaktivi, mis sulfat eritmasi, distillangan suv, toza marli, pichoq, kolbalar (250ml, 50 ml), spirt alangasi, filtr qog‘ozi meyoriy hujjatlar

NAZARIY QISM.

Iste’mol qilinadigan oziq-ovqatlar orasida sog‘liq uchun eng foydali bо‘lgan sut maxsulotlari organizm uchun xavfsiz bо‘lishi kerak. Aholini sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash maqsadida О‘zbekiston respublikasida ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, yetishtirish, ularga ishlov berish, ularni tashish, saqlash realizatsiya jarayonlarining sifatli bо‘lishini muntazam nazorat qilish uchun sanitariya-veterinariya nazorati tashkil etilgan bо‘lib, SEO va JSX xodimlari tomonidan nazorat qilinadi.

Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatligini aniqlash uchun quyidagi usullardan foydalaniladi:

Organoleptik usul – mahsulotning rangi, hidi, ta’mi, tashqi kо‘rinishi, konsistensiyasi aniqlanadi
Fizikaviy usul – mahsulotning harorati, zichligi, namligi aniqlanadi.
Kimiyoviy usul – mahsulotning kimyoviy tarkibi, (rN) muhiti, hamda begona qо‘shilmalarning borligi aniqlanadi.

4.Mikroskopik usul – mahsulotning morfologik tuzumini, parazitlarning borligi aniqlanadi.

Bakteriologik usul – mahsulotlarning mikroblar bilan zararlanganlik darajasi va tabiati aniqlanadi.
Biologik usul – mahsulotlarning zaharliligi tajriba hayvonlarida о‘rganiladi.
Radiometrik usul – mahsulotlarning radioaktiv moddalar bilan zararlanganligi aniqlanadi.

Kо‘rsatma va imkoniyatlarga kо‘ra yuqorida kо‘rsatilgan usullarning barchasi yoki ulardan ba’zilari qо‘llaniladi. Eng kо‘p organoleptik, fizikaviy va kimyoviy tekshirish usullari qо‘llaniladi

Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatliligini tо‘liq gigiyenik baholash SEO va JSX ning sanitar-gigiyenik laboratoriyalarida amalga oshiriladi, ammo ayrim

hollarda tez buziluvchi mahsulotlarning sifatliligi DPM ning ovqatxonasida ham eng oddiy usullar yordamida tekshirilib, ularning sifatiga baho berilishi mumkin.

Sut о‘zining biologik va ovqatli xususiyatlariga kо‘ra eng qiymatli ovqat mahsuloti hisoblanadi. Sut mahsulotlari aholining hamma guruhlari tomonidan barobar iste’mol qilinadi, biroq bolalar , yoshi о‘tib borayotgan kishilar va parhezli taomlar orqali ovqatlanishi lozim bо‘lgan shaxslar uchun zng muhim ahamiyatga egadir.

Sutning kimyoviy tarkibi doimiy bо‘lmay, u molning turiga, zotiga, yil fasllariga, sut berish vaqtiga, molning shaxsiy xususiyatlariga, hayvonning sog‘lomlik holatiga, ovqatlanish turi va miqdoriga bog‘liq holda о‘zgaradi.

Sutning kimyoviy tarkibi quyidagicha: suv 88,6%, oqsillar 2,8%, yog‘lar 3,2%, uglevodlar 4,7%. 100 g sutning energetik qiymati о‘rtacha 65 kkal.

Sutning tarkibida asosan A va D vitaminlar mavjuddir.

Sutda begona mexanik aralashmalar va konservalash uchun ishlatiladigan moddalar bо‘lmasligi kerak.

Ichish uchun mо‘ljallangan sutning fizik-kimyoviy kо‘rsatkichlari:

sut tarkibidagi yog‘ning miqdori -3,2 %;
nordonligi-shisha idishlarga solingan sut uchun 21⁰, flyagadagi sut uchun 22⁰;
tozalik darajasi 1-chi guruhdan past bо‘lmasligi kerak;
vitaminlashtirilgan sut tarkibidagi “S” vitaminning miqdori 100 g uchun 14 mg.

Sutdan namuna olish qoidalari:

– shisha idishli yoki qog‘oz paketli sut partiyasi 100 tagacha bо‘lsa, 1-3 dona; 100 tadan ortiq bо‘lsa 3-5 dona;

– agar sut bidon yoki flyagalarda bо‘lsa, har 20-chi idishdan 500 mldan sut namunasini olinadi. Namuna olishdan ilgari sut yaxshilab chayqatiladi. Namunani laboratoriyaga yetkazish muddati muddati – 2 soat.

Sutning organoleptik xususiyatlarini tekshirish

Sutning organoleptik kо‘rsatkichlariga rangi, hidi, ta’mi, konsistensiyasi kiradi. Sifatli sut oq va biroz sarg‘ish rangda, о‘ziga xos yoqimli ta’mli, yoqimli “sutli” hid va suyuq konsistensiya (ammo suvga о‘xshash emas) ga ega bо‘ladi.

Sutning rangi oq fonda stakanga solish orqali aniqlanadi. Aralashtirilmagan sutning rangi oq, biroz sarg‘ish, yog‘i olingan yoki suv bilan suyultirilgan bо‘lsa kо‘kimtir tusga ega bо‘ladi. Sutdagi qizg‘ish rangning bо‘lishi sutga qon izlari (molning yelini kasallangan holllarda) yoki boqish uchun berilgan ovqat mahsulotlariga bog‘liq bо‘ladi (qizil sabzi yoki qizil lavlagi). Ayrim hollarda sut tarkibida mо‘jizali mikrob tayoqchasidan ham shunday rang hosil bо‘ladi.

Fizikaviy kо‘rsatkichlariga – uning solishtirma og‘irligi yoki zichligi, yog‘larning miqdori va mexanik aralashmalarning borligi kiradi.

Kimyoviy sifat kо‘rsatkichlariga – uning yangiligi, sutni qalbakilashtirish maqsadida qо‘shiladigan kimyoviy aralashmalarning (soda, kraxmal) bor yо‘qligi kiradi.

Bakteriologik kо‘rsatkichlar- mikroskop ostida patogen mikroblarni aniqlash.

Sutning kо‘rsatilgan kо‘rsatkichlarini tekshirishda qо‘llanadigan asosiy usullar jadvalda keltirilgan:

Kо‘rsatkichlar	Aniqlash usuli	Gig.meyorlari
1.Zichligi (solishtirma og‘irligi): past zichlik- suyultirilgan sut; yuqori zichlik-yog‘i olingan sut	Laktodensimetr yordamida	20^o S dagi haroratda, 1028 – 1,034
Yog‘ning miqdori (%)	Butirometr yordamida	2,8 – 3,7%
Mexanik aralashmalarning borligi	Doka orqli suzish va keyinchalik uni kо‘rish	Bо‘lmasligi kerak
Sutning yangiligi va kislotaliligi	A)sutni fenolftalein ishtirokida NaON bilan titrlash B)Qaynatish	Terner bо‘yicha – 18-24 Chirib tushmasligi kerak
Soda aralashmasi	Rozol kislotasi bilan sifat reaksiyasi	Sariq rang
Kraxmal aralashmasi	Yod eritmasi bilan sifat reaksiyasi	Kо‘kimtir rang
Bakteriologik kо‘rsatkich	Ovqatli muhitga ekish, mikroskopda kо‘rish	Patogen floralar bо‘lmasligi kerak

NAZARIY QISM.

Gо‘shtni sifatiga baxo berish – iste’mol qilinadigan oziq-ovqatlar orasida eng sog‘liq uchun foydali bо‘lgan gо‘sht maxsulotlari organizm uchun havfsiz bо‘lishi kerak. Hayvon mahsulotlari avvalam bor plastik materiallar manbai, non va yorma mahsulotlari, yog‘lar esa energetik manba, sabzavot va mevalar bо‘lsa, organizmga faol komponentlarning kirish manbai hisoblanadi.

Oziq-ovqat mahsulotlari yangi, mikroblar bilan zararlanmagan, ifloslanmagan, tabiiy tarkibi qoniqarli, sanitariya qonunlariga zid bо‘lmaydigan va taqiqlangan qalbakilashtirish hollari bо‘lmasligi, tarkibi mexanik qо‘shimchalardan holi bо‘lishi kerak.

Gо‘sht tо‘la qiymatli oqsillar manbaidir. Gо‘sht tarkibidagi oqsilning о‘rtacha miqdori 13-15%, gо‘shtdagi yog‘ning о‘rtacha miqdori 3 -34% gacha. Gо‘sht tarkibida mineral tuzlar (kaliy, fosfor, nartriy, temir), A va V guruhiga kiruvchi vitaminlar mavjud.

Gо‘shtning sifatliligini baholash quyidagi organoleptik kо‘rsatkichlarni (rangi, hidi, konsistensiyasi, shо‘rvasining ta’mi), kimyoviy kо‘rsatkichlarni (ammiak, vodorod-sulfid, о‘t kislotalari), mikrobiologik (gelmintlarning borligi) kо‘rsatkichlarni aniqlash orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, yog‘i, iligi, pay va bо‘g‘imlari, shuningdek, qaynatilgan shо‘rvaning sifatiga baho beriladi. Gо‘shtning sifatlilik kо‘rsatkichlari 25 balli tizim bо‘yicha baholanadi, ya’ni ballar yig‘indisi 21-25 ballni tashkil etsa, gо‘sht yangi, yig‘indi ballar 10-20 ballni tashkil etsa -ishonchli bо‘lmagan yangi gо‘sht, eskirgan gо‘shtda esa – 10 balldan past bо‘ladi.

Kо‘rsatkichlar

Tekshirish usullari

Kо‘rsatkichlarni baholash

Organoleptik:

-rangi

-konsistensiyasi

-hidi

Kо‘rish orqali

Barmoq bilan bosish

Qizdirilgan pichoq namunasi

О‘zgarishlar bо‘lsa:

Rangda- 2 dan ballgacha chegirish

Konsistensiyada – 2-5 ball

hidida – 2-7 ball

Kimyoviy:

-uchuvchi yog‘ kislotala-rining borligi;

-ammiakli azot borligi

Mis sulfatli namuna

Nessler reaktivi bilan reaksiya

Ijobiy bо‘lsa – 4 ball chegirish

Ijobiy bо‘lsa -2 ball

Chegirish

Mikrobiologik:

Finna va trixinellalarning

Borligi

Ezilgan preparatlarni mikroskopda kо‘rish

Ijobiy bо‘lsa – 2 ball chegirish

HARAKAT ALGORITMI

№	Harakat ketma ketligi	bajardi	bajarmadi
1.	Namunadagi gо‘shtni yangiligini aniqlash, pichoq uchini spirt alangasida qizdirish va gо‘shtga tekkazish. Xidini baholash
2.	Gо‘shtning organoleptik kо‘rsatkichlarini aniqlash (tashqi kо‘rinishi, rangi, konsistensiyasi)
3.	Gо‘shtda ammiakni aniqlash. gо‘shtdan 10 gramm kesib maydalanadi. kolbaga solinib, ustiga 10ml distillangan suv quyiladi.
4	Hosil bо‘lgan eritma filtr qog‘ozi yordamida filtrlanadi. 5 tomchi Nessler reaktivi tomizish.
4.	Eritmaning rangi о‘zgarishiga qarab ammiak borligini aniqlash (sarg‘imtir rang)
5.	Gо‘shtning sifatiga baxo berish

NAZORAT SAVOLLARI

Sutning ovqatlanishdagi ahamiyati, ozuqali va biologik qiymati.

2.Sutning sifatini organoleptik kо‘rsatkichlar bо‘yicha baholash usullari.

3.Sutning sifatini fizikaviy kо‘rsatkichlar bо‘yicha baholash usullari.

4.Sutning sifatini kimyoviy kо‘rsatkichlar bо‘yicha baholash usullari

Gо‘shtning sifatini belgilovchi organoleptik kо‘rsatkichlar va ularni baholash usullari

6.Gо‘shtning sifatini belgilovchi kimyoviy kо‘rsatkichlar va ularni baholash usulari

7.Gо‘shtning invaziyalar tarqalishidagi omil ekanligi, va gо‘shta gelmintlarni aniqlash usullari

8.Konserva mahsulotlarining ahamiyati

9.Konserva mahsulotlarining sifatliligini baholash tartibi

10.Bombaj haqida tushuncha, bombaj turlari

ADABIYOTLAR

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

3.Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.

LABORATORIYA ISHI № 14.

Mavzu: Gazlamalarning fizik va gigiyenik kо‘rsatkichlarini tekshirish

Ishdan maqsad: gazlamaning fizik kо‘rsatkichlarini gigiyenik meyorlarga mosligini aniqlash.

Kerakli asboblar: Elektron tarozi, qaychi, lineyka, tekshiruv uchun gazlama namunalari

NAZARIY QISM.

Tabiiy tolalardan tayyorlangan gazlamalar.

Kiyim-kechaklar asosan insonga tashqi muhitning turli sharoitlarida qulay komfort issiqlikni yaratish uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, F.F. Erisman fikriga kо‘ra, kiyim-kechak о‘ziga xos “himoya” doirasi bо‘lib, mexanik ta’sirlardan, hasharotlar chaqishidan, mikrobli yoki changli ifloslanishdan, quyosh nurlaridan va boshqa maishiy nomuvofiq omillardan himoya qiladi.

Kiyim-kechak о‘z maqsadiga kо‘ra turlarga bо‘lingan: bolalar va о‘smirlar kiyimi, maxsus ishlab chiqarishda kiyiladigan kiyimlar, harbiy kiyim-bosh, sport kiyimlari, kasalxonalarda bemorlar va tibbiy xodimlar uchun kiyim-kechaklar. Ayniqsa bolalar uchun tayyorlanadigan kiyimlarning himoya xususiyatlarida quyidagilar muhim:

bola organizmida issiqlikni boshqarish mexanizmlari mukammal emas, shuning uchun organizmning qizib ketishi va sovuqqotish holatlari salomatlikka salbiy ta’sir etishi mumkin;
bolalar serharakatliligi bilan ajralib turadi, bunda issiqlik hosil bо‘lish darajasi 2-4 martaga oshadi;
bolalar terisi nozik va yengil shikastlanadi;
kattalarga nisbatan bolalarda organizmning almashinish jarayonlarida teri orqali nafas olishning solishtirma og‘irligi yuqoridir.

Qо‘llanilishi va xarakteriga bog‘liq bо‘lmagan holda, kiyim-kechak quyidagi fizik-gigiyenik talablarga muvofiq kelishi kerak:

kiyim osti mikroiqlimini meyorda saqlashi, ya’ni komfort sharoit bо‘lishi kerak;
nafas olishni, qon aylanishini qiyinlashtirmasligi, bajariladigan harakatlarni cheklamasligi kerak;
fizik va kimyoviy xususiyatlari bо‘yicha odam uchun zarar keltirmasligi kerak;
ifloslanganda tez va oson yuvilishi kerak;
odam tana massasining 8-10% ini tashkil etishi kerak;
statik elektrlanishga ega bо‘lmasligi kerak.

Odam tana yuzasi va kiyim orasidagi qatlamini kiyim ostki qatlami deyiladi. Bu qatlamdagi miqroiqlim kо‘rsatkichlarini doimo nazorat qilib borish kiyim-kechaklarning sifati va gigiyenik xossalarini muhim tasnifi hisoblanadi. Bizga ma’lumki, tashqi muhitda havo harorati 18-22⁰ S bо‘lganda, kiyim ostki qatlamida harorat 32,5 – 34,5⁰, nisbiy namlik 55-60 %, SO esa 1-1,5% ni tashkil qiladi. Bunday holatda organizmning funksional darajasi, issiqlikni sezish holati meyorda bо‘ladi. Mos tanlangan kiyim-kechak kiyish hisobiga odam organizmidan issiqlik ajralishini tezlashuvi yoki sekinlashuviga erishish mumkin. Kiyim-kechaklarning gigiyenik xossalari gazlamalarning turiga, kiyimning tikilish bichimiga bog‘liq. Gazlama esa tolalardan iborat bо‘lib, ular orasida havo bо‘ladi. Gazlama turlaridagi kamchiliklarni aniqlashda eng avval tolalarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini о‘rganish lozim (havo о‘tkazuvchanligi, suv о‘tkazuvchanligi, gigroskopikligi, issiqlik о‘tkazuvchanligi). Gazlamalarning tayyorlanishida tabiiy va sun’iy tolalar ishlatiladi. Tabiiy tolalar ikki xil: organik (paxta, kanop, zig‘ir, jun, shoyi), anorganik (kimyoviy sintetik) turi bо‘ladi (1-ilova). Tabiiy organik tolalardan tayyorlangan gazlamalar eng qadimgi va keng tarqalgan materiallar hisoblanadi. Masalan, paxta va zig‘irdan tayyorlangan gazlamalar yuqori gigroskopik va havo о‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega, ulardan turli ichki kiyimlar va yotoqxona choyshablari tayyorlanishi mumkin. Gazlamalarning gigiyenik xossalariga uning havo о‘tkazuvchanligi, suv ushlash xususiyati, suv о‘tkazuvchanligi, gigroskopikligi kiradi.

Qо‘llanilishi va xarakteriga bog‘liq bо‘lmagan holda, kiyim-kechak quyidagi fizik-gigiyenik talablarga muvofiq kelishi kerak:

kiyim osti mikroiqlimini meyorda saqlashi, ya’ni komfort sharoit bо‘lishi kerak;
nafas olishni, qon aylanishini qiyinlashtirmasligi, bajariladigan harakatlarni cheklamasligi kerak;
fizik va kimyoviy xususiyatlari bо‘yicha odam uchun zarar keltirmasligi kerak;
ifloslanganda tez va oson yuvilishi kerak;
odam tana massasining 8-10% ini tashkil etishi kerak;
statik elektrlanishga ega bо‘lmasligi kerak.

Laboratoriya tekshiruvidan oldin gazlamani maxsus tayyorgarlik о‘tkaziladi.

1 litr issiq suvda 15 gramm xо‘jalik sovuni va 10 gramm kir yuvish sodasi solinib, aralashtiriladi. Namuna bu eritmada 10 minut qaynatiladi. Eritma massasi mato massasidan 50 marta kо‘p bо‘lishi kerak, sо‘ngra namuna matosining iplari (tolalari) yо‘nalishiga kо‘ndalang ravishda siqilib, shu eritmada yuviladi va 30 marta siqiladi. Namunani qaytadan yangi sovunli eritmada 10 minut qaynatiladi, iliq distillangan suvda obdon chayiladi va ochiq havoda quritiladi. Matodan namuna olishda avval andoza olinadi. Buning uchun qalin karton qog‘ozga namunani qо‘yib, 10×10 sm ni qalam bilan belgilab olinadi. Shablonni olib, matoni qaychi bilan qirqiladi, 10×10 sm о‘lchamda 10-12 ta namuna kesib olinadi. Bunda gazlamaning bо‘yi va enini aniqlash ham ahamiyatga egadir. Buni aniqlash uchun, qо‘l bilan chо‘zib kо‘rilganda, qiyin chо‘zilgan tomoni uning bо‘yini (bо‘ylama ip) bildiradi.

Gazlamaning turini aniqlash.

Gazlamaning fizik kо‘rsatkichlariga uning qalinligi, zichligi, og‘irligi, g‘ovakligi kiradi.

Harakat algoritmi

№	Harakat	bajardi	Bajarmadi
1	Zichligini aniqlash: 3-5 namunani massasini aniqlab olinadi о‘rtacha 1ta namunaning og‘irligi topiladi. Gazlamaning zichligini aniqlash formulasi: D = (10 x b) : (n x m)
2	Og‘irligini aniqlash: namunani bir necha joylaridan kesib olinadi. (chetlaridan, о‘rtasidan), elektron torozida 0,1 g aniqlikkacha tortib olinadi, о‘rtacha og‘irligi topiladi.
3	Gazlamaning og‘irligini topish formulasi: M = (V x 1000000) : ( l₁x l₂ )
4	G‘ovakligini aniqlash formulasi P = [ l – (D : d)] x 100
5	Natijalar olinadi va gazlamaning fizik kо‘rsatkichlariga xulosa beriladi.

Harakat algoritmi

№	Harakat	bajardi	Bajarmadi
1	Gazlamaning suv ushlash xususiyati : gazlamani elektron tarozida 0,1g aniqlikkacha tortib olinadi.
2	Olingan namunani Petri kosachasiga solingan suvga 2 soatga botirib qо‘yiladi, sо‘ngra olib yengil siqiladi, filtr qog‘oziga nami botirib olinadi.
3	Suv ushlash xususiyatini aniqlash formulasi : R = [(M₂ – M₁) : M₁] x 100
4	Kapillyarligini aniqlash: gazlamani (1×15 sm) kesib olinadi, ikki tomonidan shisha tayoqchalariga bog‘lanadi va shtativga ilib qо‘yiladi, gazlama suv solingan Petri kosachasiga tegib turishi kerak.
5	1 soatdan sо‘ng suvni kо‘tarilish balandligi о‘lchanadi (mm). Sо‘ngra uning havo о‘tkazuvchanligi aniqlanadi.
6	Natijalar baxolanadi va gazlamaning gigiyenik kо‘rsatkichlariga xulosa beriladi.

NAZORAT SAVOLLARI

1.Kiyim-boshlarga bо‘lgan gigiyenik talablar

2.Kiyimlarning sifati gazlamaning qaysi xossalariga bog‘liq

3.Kiyim-bosh gazlamalarining fizikaviy xossalariga nimalar kiradi va ularning ahamiyatlari nimada

4.Gazlamaning eng katta gigiyenik ahamiyatga ega bо‘lgan xossalari qaysilar

5.Matolarning laborator va tabiiy tekshirishlari haqida tushuncha

6.Gazlamalarni laboratoriya tekshirishlariga tayyorlash

7.Gazalamaning turini aniqlash

8.Gazlamaning qalinligi, massasi va zichligini aniqlash usullari

9.Gazlamaning gigiyenik xossalarini tekshirish usullari

ADABIYOTLAR

1.Duschanov B.A.,Iskandarova SH.T. “Umumiy gigiyena”, Darslik. T., 2008. – 476b.

Gigiyena.Tibbiy ekologiY. Amaliy mashg‘ulotlar uchun. Salomova F.I. taxriri ostida. Toshkent-2019.